البحر المحیط فی التفسیر (کتاب)

تفسير« البحر المحيط» اثر ابو حيان اندلسى به زبان عربى، در بردارنده تمامى قرآن و محور اصلى آن ادبى، لغوى و بلاغى مى‌باشد. اين تفسير از جامع‌ترين تفاسير مشتمل بر نكات ادبى شگفت و بديع قرآن است و بحثهاى فراوانى درباره بدايع قرآن دارد. امتياز اين تفسير در اهميت دادن به ابعاد ادابى، لغوى، نحوى و بلاغى است و مجموعه ارزشمندى از اشعار ناب و شواهد ادبى و اعرابى و قرائات و لهجه‌ها، را در خود جاى داده است كه از دانش و آگاهى گسترده مفسر در اين زمينه حكايت مى‌كند. البته پرداختن عميق به مباحث نحوى( كه ويژگى اصلى اين كتاب است) چنان پر رنگ بوده كه برخى گفته‌اند: بحر المحيط بيشتر از آنكه به تفسير همانند باشد، كتابى نحوى مى‌ماند مؤلف به معانى لغوى واژگان، اسباب نزول، ناسخ و منسوخ، قرائتهاى وارده نيز عنايت دارد و در ذيل آيات احكام به مباحث فقهى هم پرداخته است.

روش تفسيرى

خود در مقدمه تفسير روش آن را اينگونه توضيح مى‌دهد:« روش من در اين تفسير، نخست پرداختن به معانى مفردات الفاظ، چه از لحاظ لغت و چه از لحاظ اعراب و بلاغت است، يعنى هر حالتى كه لفظ قبل از تركيب دارد. اگر كلمه‌اى داراى دو يا چند معنا بود، در موضع اول، آنها را بيان كرده، موارد بعد را به آن ارجاع مى‌دهم. سپس به تفسير آيات پرداخته، در صورت وجود شأن نزول، آن را مطرح مى‌نمايم. در پى آن به نسخ احتمالى و مناسبت و ارتباط با آيات پيشين و پسين اشاره مى‌كنم. قراءات شاذ مستعمل و مشهور را ذكر و توجيه ادبى آن را متعرض مى‌شوم. سپس اقوال مفسرين( از قديم و جديد) را كه در فهم معانى ظاهرى و پنهان آيه، مؤثر است نقل نموده و در جهت آشكار ساختن كامل مفهوم آن از هيچ تلاشى فروگذار ننمودم. مشكلات اعراب و دقايق ادبى، از بديع و بيان را توضيح... و دلائل آن را به كتب مفصل ارجاع داده‌ام. از تكرار مباحث پرهيز نموده، موارد آن را به مباحث قبل ارجاع مى‌دهم. سپس اقوال فقهاى مذاهب اربعه و ديگران را در احكام شرعيه تا آنجا كه با الفاظ قرآنى مرتبط است، مطرح كرده، دلائل آن را جز در مواردى كه حكم غريب يا خلاف مشهورى باشد، به كتب فقهى ارجاع داده‌ام. در خاتمه در برخى آيات، خلاصه‌اى از بحثهاى بديع و بيان را كه از ديگران نقل نموده، با ديدگاه خود مطرح مى‌نمايم و بنابر همين ديدگاه آيه را شرح مى‌دهم. پس از آن اشاره‌اى به برخى كلمات صوفيه، كه مناسب مدلول لفظى آيات بوده، نموده‌ام و از تأويلات ملحدين و ديگران كه خلاف ظاهر قرآن باشد، پرهيز كرده‌ام.»

ابو حيان با وجود تفصيل مباحث نحوى در تفسير خود، به تفصيلهاى مربوط به علوم مختلف برخى مفسرين انتقاد شديد دارد. مانند، نقد وى بر فخر رازى در تفصيل بحث اصولى( اصول فقه) نسخ ذيل آيه 106 سوره بقره«ما ننسخ من آية او ننسها».

نكته قابل توجه ابو حيان در تفسيرش اين است كه با وجود اهتمام به مباحث نحو، امّا هيچگاه نظرات نحويين را بر بلاغت قرآن ترجيح نداده و معتقد بود كه بلاغت و بيان و نحو قرآن بالاتر و محكمتر از اين است كه آن را تماما در قالب اصول نحوى، نحويين، قرار دهيم. ايشان در مقدمه خود بر تفسير مى‌نويسد شايسته نيست كه حكايات نامناسب و قصص تاريخى اسرائيلى را در تفسير داخل كرد. با اين وصف بحر المحيط از وجود اسرائيليات مصون نمانده و برخى روايات جعلى منتسب به پيامبران( گر چه به شكل اندك) در اين زمينه نقل شده است مانند قصه حجر موسى( ع)، داود و زوجه اوريا و قصه ارم ذات العماد. البته در برخى موارد به نقد آن نيز مى‌پردازد مانند قصه هاروت و ماروت كه بعد از نقل روايات به نقد آنها مى‌پردازد.

انگيزه و تاريخ تأليف

ابو حيان اين تفسير را در 710 ق در روزگار حكومت الناصر، هنگامى كه در قبه منصوريه به تدريس تفسير مشغول بود، نوشته است. در مورد انگيزه خود در مقدمه مى‌نويسد:« در تأليف اين تفسير هيچ مخلوقى را قصد نكرده‌ام، و جز خشنودى خداوند چيزى را درخواست ننموده‌ام، كتاب خداوند بر در معانى آن را انيس خود قرار داده، زيرا افضل مونس خواهد بود. ديگر اينكه افضل علوم، علم به كتاب الله و تفسير آن است، كه مقصود از آن سعادت ابدى انسان مى باشد و اين خود مقصود بالذات خواهد بود.»

منابع

تفسير كشاف و المحرر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز ابن عطيه از منابع اصلى و مهم مفسر بوده و به ويژه در مسائل نحوى و وجوه اعراب از آنها نقل كرده و احيانا به ردّ نظريات آنها پرداخته است. و گاهى آراى اعتقادى اعتزالى زمخشرى را به ريشخند گرفته و مردود دانسته است، امّا هرگز مهارت و استادى وى را در شناخت بلاغت قرآنى انكار نمى‌كند. يكى ديگر از منابع بسيار مهم بحر المحيط، تفسير التحرير و التحبير ابن نقيب بوده است. وى لابلاى تفسير خود به 39 كتاب كه مراجعه نموده، تصريح دارد و به 7 كتاب از تأليفات خود احاله داده است.

مقدمه تفسير

ابو حيان در مقدمه‌اى بر تفسير مسائل هفتگانه‌ى ذيل را بعنوان علومى كه براى تفسير بدانها نياز مى‌باشد، مطرح كرده است: 1- آگاهى به علم لغت 2- آشنايى با كلام عرب از جهت افراد و تركيب كه شامل نحو و صرف مى‌شود. 3- فصاحت و بلاغت 4- آگاهى به مبهم و مبين، مجمل و مفصل، سبب نزول و نسخ كه آشنايى با حديث نبوى( ص) و علم حديث را نياز دارد. 5- آگاهى به عام و خاص، اطلاق و تفييد، امر و نهى و... كه نياز به آگاهى از اصول فقه و فقه دارد. 6- آشنايى با كلام و اعتقادات. 7- آشنايى به الفاظ از جهت زياده و نقصان و تغيير حركت و... كه در علم قراءات بحث مى‌شود. پس از اين مقدمات به منابع خود اشاره نموده، روايات و آثارى در قرآن و فضائل آن بيان مى‌دارد و در خاتمه به معناى« تفسير» از جهت لغت و اصطلاح مى‌پردازد.

نقش« بحر المحيط» در تفاسير بعد از خود

بسيارى از مفسران و علماى نحو از تفسير بحر المحيط بهره فراوان برده‌اند، از ميان آنان كه استفاده بيشترى نموده‌اند مى‌توان به افراد ذيل اشاره نمود:

1- ابو زيد عبد الرحمن بن محمد بن مخلوف الثعالبى در تفسير« الجواهر الحسان فى تفسير القرآن»

2- ابو اسحاق ابراهيم بن محمد السفاقى، از شاگردان ابو حيان در كتاب« المجيد فى اعراب القرآن المجيد»

3- شيخ محمد بن سليمان الصرخدى الشافعى، كه مختصرى از اين تفسير تهيه نمود.

4- احمد بن يوسف بن عبد الدائم معرف به السمين الحلبى، از شاگردان ابو حيان در كتاب« الدر المصون فى علوم الكتاب المكنون).

5- احمد بن عبد القادر بن مكتوم، از شاگردان ابو حيان كه بحر المحيط را مختصر نموده، در كتاب« الدر اللقيط من البحر المحيط» و در آن مباحث ابو حيان از زمخشرى و ابن عطيه و نقدهاى او بر آنها را جمع آورى نموده است كه در حاشيه بحر محيط به چاپ رسيده است.

نسخه شناسى

چهار نسخه خطى از تفسير بحر المحيط در كتابخانه‌هاى« لايدن»( ليدن)، أياصوفيا، جامع راغب باستا و كتابخانه محموديه از كتابخانه ملك عبد العزيز در مدينه منوره، موجود است.

1- اين تفسير بارها در قاهره و بيروت به چاپ رسيده است. در قاهره( 1328 ق / 1910 م) در چاپخانه سعادت بدون تحقيق و در نوبت بعد به تصحيح محمد اسماعيل الذيب در 1329 ق در 8 مجلد بزرگ. كه در حاشيه آن كتاب« النهر الماد» ابو حيان و« الدر اللقيط من البحر المحيط» احمد بن عبد القادر بن مكتوم، نيز به چاپ رسيده است.

2- در بيروت افست همان نسخه توسط دارالفكر، به سال 1403 ه / 1983 م چاپ سوم خود را پشت سر گذاشت.

3- چاپى ديگر نيز توسط دار الفكر بيروت زير نظر شيخ عرفان العشا حسّونة و صدقى محمد جميل در 11 مجلد همراه با فهرستهاى مختلف به سال 1412 ه / 1992 م منتشر شده است.

4- دارالكتب العلمية با تحقيق و تعليق شيخ عادل احمد عبد الموجود و شيخ على محمد معوض به سال 1413 ه / 1993 م در 8 مجلد چاپ اول آن را منتشر كرده است.

نسخه حاضر در 11 مجلد در قطع وزيرى از طرف انتشارات دار الفكر بيروت به سال 1420 ق، 2000 م با اشراف شيخ زهير جعير، به همراه فهرستهاى متنوع به بازار عرضه شده است. فهرستى از مطالب هر جلد نيز در آخر آن راهنماى محققين خواهد بود. پاورقى‌هاى اين نسخه فقط شامل آدرس آيات مى‌باشد.

درباره تفسير

كتب، مقالات و پايان نامه‌هاى زيادى درباره تفسير ابو حيان نوشته شده كه از جمله آنها موارد ذيل مى‌باشد:

1- ابو حيان الاندلسى و منهجه فى تفسير القرآن- على الشباح تونس 1981 م رساله دكترا

2- ابو حيان المفسر و منهجه و آراؤه فى التفسير، محمد عبد المنعم محمد الشافعى 1392 ه 1972 م رساله دكترا در دانشگاه الازهر قاهره

3- اعراب القرآن فى تفسير ابى حيان، دكتر صبرى ابراهيم السيد در دو جلد 1409 ه 1989 م دار المعرفه اسكندرية.

4- اختلاف الحروف و الحركات فى القراءات المنقوله فى تفسير ابى حيان، دكتر محمد احمد خاطر، الازهر 1410 ه 1990 م

5- فهرستهاى بحر المحيط در تفسير شامل فهرست آيات، احاديث و آثار، فهرست قبائل، اديان، اماكن، اشعار، امثال و اعداد به كوشش دفتر بحوث و دراسات دار الفكر 1413 ه 1992 م

منابع مقاله

1- تفسير البحر المحيط و مقدمات آن

2- المفسرون حياتهم و منهجهم سيد محمد على ايازى صفحه 178

3- تفسير و مفسران آيت الله معرفت ج 2 ص 322

4- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى به كوشش بهاء الدين خرمشاهى ج 1 ص 672

5- دائرة المعارف بزرگ اسلامى به كوشش كاظم موسوى بجنوردى ج 5 ص 416

6- التفسير و المفسرون دكتر ذهبى ج 1 صفحه 317

7- ابو حيان و تفسيره البحر المحيط دكتر نلبد بن ناصر البدر مكتة الرشيد ريا

منبع

نرم افزار جامع التفاسیر ، بخش کتابشناسی